مقدمه: در بین همه محصولات گلخانه‌ای، محصول خیار با سطح زیر کشت 3420 هکتار بیش از 90 درصد سطح زیرکشت گلخانه‌های کشور را تشکیل می‌دهد. در مقیاس جهانی ایران با تولید بیش از دو  میلیون تن خیار در سال پس از چین و ترکیه در رتبه سوم جهانی قرار دارد.

شرایط دمایی و رطوبت موجود درمحیط  گلخانه باعث رشد و تکثیرآفات و بیمارگرهای گیاهی می شود.به همین دلیل باعث خسارات کمی و کیفی بر روی محصولات شده که گلخانه دار استفاده از سموم شیمیایی را خواهد داشت .

خطرات ناشی از مصرف ناآگاهانه سموم شیمیایی در گلخانه‌های سبزی و صیفی (به خصوص خیار و گوجه که مصرف تازه خوری دارند) بسیار بالا بوده و باقیمانده غیر مجاز سموم در محصولات تولید شده می‌تواند موجب تهدید جدی سلامت مصرف کننده گردد.

 

مشخصات گیاه‌شناسی خیار

 گل: خیار گیاهی یک ‌پایه است. گل‌های نر و ماده روی یک پایه‌اند و در فضای باز گل ماده توسط گرده گل نر تلقیح می‌شود البته ارقام گلخانه‌ای خیار فقط گل ماده تولید می‌کنند و نیازی به تلقیح ندارند.

گل‌ها در زاویه برگ تشکیل می‌شوند و معمولاً در زاویه هر برگ تنها یک گل بوجود می‌آید. رنگ گل‌ها در خیار زرد پررنگ است و هر گل دارای 5 گلبرگ می‌باشد.

 

میوه:  میوه خیار از لحاظ گیاه‌شناسی سته گوشتی و آبدار به شمار می‌رود که میان‌بر و درون‌بر آن خوراکی است. شکل میوه بلند و استوانه‌ای شکل است و رنگ آن سبز می‌باشد.

اندازه میوه، شکل و رنگ آن تابع شرایط کشت و نوع واریته می‌باشد. در میوه‌های نارس، کلروفیل موجود در سلول‌ها سبب سبزی میوه‌ می‌شود . وقتی میوه می‌رسد رنگ آن سبز کم‌رنگ یا زرد مایل به سفید تغییر می‌کند در بعضی از واریته‌ها نیز میوه سبز پررنگ (تیره) می‌باشد.

میوه خیار همانند سایر میوه‌های خانواده کدوئیان دارای مقدار زیادی آب می‌باشد. حدود 95-90 درصد وزن خیار تازه را آب تشکیل می‌دهد. تلخی موجود در میوه‌های خیار در اثر ماده‌ای است به نام کوکوربتاسین که در ته آن‌ها وجود دارد و در ریشه ساخته می‌شود اما در خیارهای هیبرید گلخانه‌ای دیده نمی‌شود و تحت شرایط نامساعد (تنش) اتفاق افتاده است.

خیارهای گلخانه‌ای (بدون بذر) بر خلاف خیارهای معمولی بذر تولید نمی‌کنند و یا بذرهای ریزی بوجود می‌آورند. طول خیارهای معمولی 25-15 سانتی‌متر و خیارهای گلخانه‌ای 50-25سانتی‌متر می‌باشد.

از مشخصات بارز خیار گلخانه‌ای قسمت باریک و نازک انتهای آن می‌باشد. میوه خیار دارای پوست ضخیم و سبز رنگ است. پوست خیارهای معمولی تحت شرایط تنش تلخ می‌گردد ولی پوست خیارهای گلخانه‌ای تلخ نیست.

 

ساقه:  ساقه خیار علفی و به رنگ سبز روشن، آبدار و دارای پوست نازک و کرک‌های ریزی است که از ساقه منشعب می‌شوند. ساقه اصلی این گیاه به صورت عمودی رشد می‌کند ولی بعد از تولید شاخه‌های جانبی، بر روی زمین و به صورت افقی رشد می‌نماید.

از گره‌های روی ساقه اصلی یک یا چند شاخه فرعی بوجود می‌آید که بر روی همه آن‌ها می‌تواند میوه تشکیل شود. همه ساقه‌ها در خیار زبر و کرک‌دار می‌باشد که در هنگام بلوغ ممکن است ساقه توخالی شود.

شاخه‌های اصلی و جانبی در اکثر واریته‌های خیار گلخانه‌ای بسیار سریع رشد می‌کنند و گیاه به طور مرتب به هرس نیاز دارد تا بتواند یک شاخه اصلی قوی تولید نماید.

در شرایط مطلوب ممکن است تعداد زیادی میوه از جوانه‎های جانبی کنار هر برگ بوجود آید که باید تعداد زیادی میوه بسته به واریته تنک شود چون در غیر این‌صورت گیاه ضعیف شده و خیلی زود از بین می‌رود و یا میوه‌های آن به طور ناقص رشد می‌کنند.

ریشه: ریشه خیار سطحی بوده و حالت افشان دارد. سطحی بودن ریشه خیار، این گیاه را به خشکی حساس می‌کند. ریشه اصلی در خاک 10-5 سانتیمتر و در خاک سبک تا 30-20 سانتی‌متر نفوذ می‌کند.

سیستم ریشه خیار گسترده ولی نازک است که ممکن است به صورت افقی در سطح وسیعی گسترش یابد و تولید ریشه‌های انبوه در عمق 30 سانتیمتری خاک کند.

رشد رویشی ریشه خیار در مقایسه با اندام‌های هوایی آن بسیار ضعیف‌تر می‌باشد ولی در محل یقه و حتی قسمت‌هایی از ساقه که با خاک تماس پیدا می‌کند، ریشه‌های نابجا تولید می‌کند.

 

برگ: خیار دارای برگ‌های ساده، پنجه‌ای شکل و به رنگ سبز روشن می‌باشد که به طور متناوب روی ساقه قرار می‌گیرند. بریدگی‌های کم عمقی، برگ خیار را به 5 قسمت یا لوب مثلثی شکل تقسیم می‌کند و قسمت وسط برگ دارای نوک تیزی می‌باشد.

اندازه برگ‌ها در خیار معمولی 20-10 سانتی‌متر و در خیارهای گلخانه‌ای 40-20 سانتی‌متر می‌باشد. دمبرگ آن بلند، آبدار، قطور و رگبرگ‌ها مشخص و روشن‌تر از خود برگ هستند.

طول دمبرگ‌ها 20-7 سانتی‌متر می‌باشد. در روی هر گره از ساقه فقط یک برگ بوجود می‌آید. از گره سوم به بعد، از ته دمبرگ‌ها و در زاویه برگ معمولاً پیچک‌هایی تولید می‌شود که منشا غیر شاخه‌ای دارند و به ساقه کمک می‌کنند تا بتواند از قیم بالا برود.

 

 

مراحل رشد و نمو خیار

رشد رویشی خیار شامل دو مرحله است. در مرحله اول ابتدا رشد مستقیم صورت می‌گیرد که با ظهور اولین برگ‌هاي واقعی آغاز می‌شود و با ظهور گره پنجم و یا ششم خاتمه می‌یابد.

مرحله دوم رشد رونده است که از گره ششم به بعد شروع می‌شود. بعد از آن شاخه‌هاي جانبی از محور اصلی ظاهر می‌شود و ساقه اصلی به رشد خود ادامه می‌دهد.

 

 

ارقام خیار گلخانه‌ای:

در کشت گلخانه‌ای از ارقام بی‌دانه خیار استفاده می‌شود. بهترین ارقام، ارقامی هستند که فقط گل ماده تولید می‌کنند (بکرزا یا پارتنوکارپ) زیرا:

• سازگار با شرایط کشت در گلخانه هستند.
• احتیاج به زنبور یا دیگر عوامل تلقیح کننده ندارند.
• از قدرت رشد کمتری برخوردارند و شاخ و برگ کمتری تولید می‌کنند و این موضوع نیاز به هرس را کاهش می‌دهد.
• زودرس بوده و بارآوری در آن‌ها منظم‌تر است.
• عملکرد آن‌ها و راندمان محصول زیاد بوده و در دمای پایین‌تر قادر به رشد هستند پس نیاز به انرژی کمتری خواهند داشت.
• با انجام هرس و جوان نمودن بوته، عمرگیاه را می‌توان چندین بار تجدید نموده و مجدداً از آن بهره‌برداری کرد.

     در کشت ارقام باید در نظر داشت که بعضی ارقام زمستانه (تک گل‌ها ) و بعضی بهاره‌اند (پرگل‌ها). بنابراین به فصول کشت و آب و هوای منطقه توجه شود.

     در انتخاب رقم باید مشخصات رقم را دانست. یک فاکتور بسیار مهم در رقم خیار هرس است. بعضی بوته‌ها به لحاظ ژنتیکی نیاز به هرس شدید ندارند و بوته خیار به صورت ژنتیکی خودش را هرس می‌کند. در اکثر ارقام نیاز به هرس وجود دارد و انجام هرس به موقع و تهویه همزمان منجر به افزایش تناژ اقتصادی و جلوگیری از شیوع بیماری‌های قارچی خواهد شد.

 

برخی از ارقام خیار گلخانه‌ای:

 

Danito تولید کشور هلند، تک گل، با کیفیت و طعم و بوی عالی

 Nasim تولید کشور هلند، پرگل، کم برگ، 4-3 میوه در هر بند دارد.

Royal تولید شرکت رویال هلند، چند گل، مرغوب و پربار. نیاز به هرس ندارد و تک شاخه‌های فرعی بوجود می‌آورد.

Dominus J.R.S (شاین): میوه کشیده و بلند، براق و به رنگ سبز تیره و دارای بوته‌های بسیار قوی و پرمحصول.

Hillares 9811 (جوردیس): رشد و باردهی بالا، کیفیت میوه عالی، مقاوم به سرما. برای کشت در تونل‌های پلاستیکی بدون سیستم گرمایی مناسب است.

 Hillares 8756 (سالیما): زودرس، پربار و فوق‌العاده مرغوب. در گلخانه‌های گرم نتیجه خوبی داشته است.

Hillares 9825 بسیار قوی و مقاوم، با میوه‌های بلند و کشیده.

Bastide میوه کوتاه، یکنواخت و به رنگ سبز تیره. به شرایط نامساعد و به بیماری گموز مقاوم و سازگار است.

Bangkok میوه کوتاه، بسیار دلپذیر، خوش‌خوراک، شکیل و سبز رنگ. به بیماری سفیدک حقیقی و گموز مقاوم است.

از دیگر ارقام گلخانه‌ای می‌توان به واریته‌های آلفاریس، سوکراتس، پتوسید، سینا، بیلانکو و خیار دولاب اشاره نمود.

 

نیاز دمایی مناسب برای کشت خیار گلخانه ای

دمای مناسب برای کشت خیار در گلخانه دمای 22-20 درجه سانتی‌گراد است. برای متعادل نگه داشتن رشد خیار در گلخانه و حفظ رژیم دمایی باید به موراد زیر دقت کرد:

 جهت رشد اپتیمم نهال خیار در گلخانه خاکی دمای کشت خیار در  روز 22-20 درجه سانتی‌گراد و دمای شب 18-16 درجه سانتی‌گراد تنظیم می‌شود .دمای گلخانه در طول دوره گلدهی باید بین 28-25 درجه سانتی‌گراد باشد.

در مرحله میوه‌دهی رژیم حرارتی اپتیمم شامل 30-20 درجه سانتی‌گراد در طول روز و 20-18 درجه سانتی‌گراد در طول شب می‌باشد.

 

رابطه بین دما و عملکرد خیار

خیار گیاهی بی‌تفاوت نسبت به طول روز محسوب می‌شود اما مطالعات نشان داده است که رشد و نمو گیاه خیار در شرایط طول روز بلند و شدت نور بالا نسبت به طول روز کوتاه به دلیل تغییرات در توزیع ماده خشک و محتوای آب اثر بسزایی در میزان عملکرد آن خواهد داشت و همچنین مشخص شده است که طول روز یا درجه حرارت بر تعیین جنسیت گل در خیار اثر متقابل دارند.

در دمای بالای 30 درجه سانتی‌گراد، گیاهان معمولاً از تنش آبی رنج می‌برند. دمای بالای ناحیه ریشه به ریشه‌ها آسیب می‌رساند که منجر به عملکرد کمتر و خطر بیشتر بیماری‌های ریشه‌ای می‌شود. دمای خاک برای کشت خیار و رشد و تولید باید مناسب باشد (22-18) درجه سانتی‌گراد.

در ارتباط با دمای کشت خیار اگر دمای بستر به زیر 12 درجه سانتی‌گراد برسد سرعت غذا رسانی ریشه به ساقه مختل می‌شود و اگر دما تا 6 درجه کاهش یابد، ریشه گیاه مواد غذایی ساقه و برگ را جذب می‌کند و گیاه ضعیف می‌شود.

هرگونه کاهش یا افزایش درجه حرارت از حدود تعیین شده دمای کشت خیار موجب اختلال در رشد و نمو و کاهش عملکرد و کیفیت محصول می‌گردد.

گاهی اوقات به منظور تحریک در رشد رویشی، از هنگامی که برداشت شروع می‌شود هر شب درجه حرارت حدود 1 درجه کاهش می‌یابد تا دمای گلخانه در شب به 17-16 درجه برسد.

این کاهش دما به‌ویژه در فصول گرم (اواخر بهار تا اوایل پاییز) که سرعت رشد رویشی به دلیل تولید زیاد میوه کند می‌شود، انجام می‌گیرد که این کار باعث ذخیره انرژی در گیاه می‌شود .در بعضی مواقع به منظور ایجاد توازن در بوته‌ها موقتاً دمای گلخانه را افزایش می‌دهند این کار باعث تکامل نیافتن تعدادی از گل‌ها می‌شود.

 

 

آفات گلخانه های خیار

 

شته

این حشره کوچک یکی از آفت‌های مهم گلخانه خیار و گوجه فرنگی بوده و سایر گیاهان را نیز آلوده می‌کند. شته ظاهری شبیه به گلابی دارد و رنگ آن سبز و یا زرد می‌باشد. این آفت به سرعت می‌تواند در محیط گلخانه تکثیر یابد. شته معمولا در زیر برگ‌ها جای می‌گیرد و خود را با شیره گیاه تغذیه می‌کند.

در نتیجه باعث کمبود مواد کربوهیدراته در گیاه شده و رشد آن را متوقف می‌کند. البته شته زمینه بیماری های قارچی و ویروسی را فراهم می‌کند و ضروری است که از الوده شدن گلخانه به این حشره جلوگیری به عمل آید.

این آفت در تمام گلخانه‌های ایران بخصوص در مناطق جنوبی کشور زیان شدیدی وارد می‌کند.گیاهان جالیزی از جمله خیار و گوجه فرنگی مهم‌ترین میزبان  شته در گلخانه ها هستند ولی علف‌های هرز مختلف نیز آلوده می‌شوند که باعث حفظ منبع آلودگی در گلخانه می‌گردد. شته‌ها ابتدا در زیر برگ‌ها مستقر شده و بعد می‌تواند تمام گیاه را آلوده کند.

مکیدن شیره نباتی گیاه باعث فقر مواد کربوهیدراته شده و گیاه را از رشد و نمو باز می‌دارد. در گیاهان آلوده برگ‌ها پیچیده شده و گل‌ها می‌ریزند. خسارت شته را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

الف) خسارت مستقیم شامل توقف در رشد در اثر ایجاد حالت تشنگی و کمبود مواد غذایی درگیاه و ایجاد تغییرات فیزیولوژیک از طریق تزریق آنزیم در داخل بافت هاست.

ب) خسارت غیر مستقیم که شامل استقرار قارچ های کپکی دوده ای رنگ به نام فوماژین و کاهش فتوسنتز گیاه در اثر دفع عسلک و نیز انتقال بیماری های ویروسی (مانند موزاییک خیار) و ایجاد کوتولگی یا مرگ می‌باشد.

روش های پیشگیری و کنترل آفت

- از بین بردن هرگونه پناه‌گاه شته‌ها از جمله علف‌های هرز میزبان در داخل گلخانه و اطراف تا فاصله 4 متری.

- خودداری از انتقال گیاهان و نشا از فضای باز به محیط گلخانه

- خودداری از مصرف بیش از اندازه توصیه کود ازته

- تنظیم دمای گلخانه بین 20-25 و رطوبت نسبی 50-60 درصد

- به کارگیری نوارهای زرد چسبنده برای ردیابی و حذف آفت

- برای مبارزه بیولوژیک با شته ها استفاده از کفشدوزک ها مانند کفشدوزک هفت نقطه وکفشدوزک هیپودامیا بسیار کاربردی است. (هر لارو کفشدوزک 7نقطه تا 100 عدد شته را می‌خورد).

 همچنین استفاده از زنبورهای پارازیتویید شته بالغ بسیار مفید است. مگس های سیرفیده و بالتوری‌ها و نیز عوامل کنترل میکروبی و قارچی متعددی علیه شته‌ها معرفی شده اند.

• برای کنترل شیمیایی این آفت می‌توان از حشره کش‌های با منشا طبیعی مانند دی‌اتانل آمید روغن نارگیل (پالیزین) و نیکوتین استفاده کرد.
• سموم دیکلروس و نیز پی متروزین که دارای دوره کارنس پایین هستند برای کنترل شته ها در گلخانه توصیه‌ شده اند.

 

تریپس

 

این حشرات ریز به طول 2-4 میلی‌متر هستند که برخی بال‌دار و برخی بدون بال می‌باشند. از شیره گیاهان از جمله خیار و گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای تغذیه می‌کنند. حشرات کامل و پوره‌های تریپس با فرو بردن خرطوم در اپیدرم برگ از شیره گیاهی تغذیه می‌کنند. محل تغذیه حشره به صورت نقاط سفید-نقره ای متمایل به زرد دیده می‌شود.

نشانه های خسارت آفت شامل پیچیدگی برگ، پژمردگی، ضعف، تغییر رنگ برگ و ایجاد لکه‌های نقره ای و زرد روی برگ و بالاخره بدشکلی و توقف رشد محصول است. بر اثر شدت خسارت آفت ابتدا نوک برگ‌ها سوخته و خمیده می‌شود و در نهایت بوته از بین می‌رود.

خسارت دیگر این آفت انتقال ویروس پژمردگی از بوته های آلوده به سالم است. زمستان‌گذرانی این آفت به صورت پوره در روی گیاه یا به صورت پوره، شفیره یا حشرات کامل در خاک و بقایای گیاهی است.

حشرات کامل پس از خروج از اماکن زمستانه، ابتدا چندروز تغذیه و سپس تخم‌گذاری می‌کنند. ماده های بالدار تخم هایشان را درون گیاه قرار می‌دهند. پوره‌ها از سطح زیرین برگ‌ها و بافت های جوان تغذیه می‌کنند در این مرحله می‌توان با تکان دادن بوته و گرفتن یک کاغذ سفید زیر برگ‌ها این حشرات را جمع آوری و مشاهده کرد.

پوره‌ها سپس روی خاک افتاده و در آنجا به شفیره و افراد بالغ تبدیل می‌شوند که به طرف گل‌ها و جوانه‌ها جذب می‌شوند. این حشره دارای قطعات دهانی جونده-مکنده است و در آب‌و‌‌هوای گرم و خشک شدت فعالیت آن زیاد شده و جمعیت آن به سرعت افزایش می‌یابد.

سنک‌ها و کفشدوزک‌ها از دشمنان طبیعی تریپس می‌باشند و برای کنترل بیولوژیک آفت میتوان از این حشرات استفاده کرد. متأسفانه کنترل شیمایی این آفت در گلخانه سخت می‌باشد.

مبارزه شیمیایی: سموم حشره کش از جمله امولسیون دیکلروس، مالاتیون برای مبارزه با این آفت تأثیرگذار می‌باشند.

روش های پیشگیری و کنترل آفت:

 این حشره زمستان را در عمق 6-8 سانتیمتری خاک سپری می‌کند و انجام شخم عمیق در کاهش جمعیت این آفت موثر است. چون علف های هرز از میزبان‌های این آفت می‌باشد کنترل و حذف آنها در کاهش جمعیت آفت بسیار موثر است.

ردیابی آفت در گلخانه برای اطلاع از حضور و کنترل به موقع آن در گلخانه اهمیت زیادی دارد. در این خصوص چند روش برای پی‌بردن به حضور تریپس‌ها در گلخانه وجود دارد. استفاده از کارت‌های زرد و کارت‌های آبی

درشکل زیر علایم خسارت تریپس را روی خیار میبینید

 

 

مبارزه:

-این حشره دارای دشمنان طبیعی متعددی مانند سنک‌ها-لارو بالتوری سبز و کفشدوزک می‌باشدکه به عنوان کنترل بیولوژیک آفت در گلخانه می‌توان استفاده کرد.کنه های شکارگر A.degenerans  ,  Amblyseius cucumeris   ,  Abarkeri  

از مهم‌ترین عوامل بیولوژیک در کنترل تریپس ها هستند

-کنترل شیمیایی تریپس‌ها به دلیل محل زندگی و فعالیت این حشره در سطح زیرین برگ‌ها و لابه‌لای گل‌ها و داخل جوانه ها سخت است. تاثیر سموم نیز روی تخم‌ها منتفی است زیرا تخم داخل بافت گیاه گذاشته می‌شود و سم به آن اصابت نمی‌کند.

باید توجه داشت که حشره کش‌های سیستمیک روی تریپس‌ها تاثیر کافی ندارند و برای مبارزه با تریپس باید از حشره‌کش های تماسی مناسب گلخانه ‌‌‌استفاده‌کرد.

مبارزه شیمیایی با تریپس :

دیکلروس(ددواپ)  1/5 میلی‌لیتر

مالاتیون دو لیتر در هکتار

هپتنفوس یک لیتر در هکتار 

فلونیکامید 200 گرم در هکتار

 

مگس مینوز:

مگس مینوز، پشت برگ ها تخم‌گذاری میکند و لارو آن وارد قسمت میانی پهنک شده و برگ را به صورت دالان های مارپیچ پس از تغذیه در می‌آورد که منجر به کاهش رشد، فتوسنتز و کاهش میزان محصول در گیاه خیار می‌شود. در صورت طغیان این آفت، خسارت آن قابل توجه می‌باشد.

مگس مینوز در دو مرحله لاروی و حشره کامل، خسارت زاست.

مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که در اوایل فصل رشدی گلخانه، تراکم جمعیت آفت مگس مینوز بسیار پایین بوده و بسته به شرایط محیطی داخل گلخانه به ویژه دما، روند تغییرات جمعیت مگس مینوز متفاوت می‌باشد. اما در فصل فروردین و اردیبهشت جمعیت مگس مینوز به اوج خود می‌رسد که نیازمند اقدامات کنترلی است. بنابراین در ماه‌های ابتدایی فصل رشدی گلخانه، تنها اقدامات پیشگیرانه کافی است.

 

اقدامات پیشگیرانه مگس مینوز

•  توری ضد حشره، روی توری ها نصب شود.
• نشاء عاری از آلودگی به گلخانه منتقل شود.
• یک هفته قبل از انتقال نشاء به بستر کشت، از محلول 0.5 در 1000 ایمیداکلوپراید استفاده کنید.

پایش جمعیت مگس سفید

به ازاء هر 200 متر مربع در سطح گلخانه، یک تله کارتی زرد رنگ چسبناک در بالای بوته های خیار، نصب شود. و حشره‌های به دام افتاده شمارش شود.

مبارزه شیمیایی با مگس مینوز

•  تیوسیکام( اویسکت) 0/75 کیلوگرم در هکتار
•  نیمارین دو لیتر در هزار لیتر آب
•  نیمازال  1/5 لیتر در هزار لیتر آب
•  سیرومازین( تریگارد) 0/4 گرم در لیتر

 

کنه دو نقطه ای:

 

علامت فعال بودن کنه دونقطه ای، ایجاد تار عنکبوتی شکل بر سطح و پشت برگ ها می‌باشد. کنه دو نقطه ای از شیره ی گیاه تغذیه می‌کند و باعث انتقال بیماری های ویروسی می‌شود. برگ های آلوده معمولاً گرد و غبار گرفته به نظر می‌رسد.

 

 مبارزه شیمیایی کنه دو نقطه ای:

• کنه‌کش پروپارژیت
• کنه‌کش نئورون
• کنه کش تترادیفون
• سولفور