نماتدها گروهی از موجودات زنده هستند که درطیف وسیعی از شرایط و محیط ها زندگی می کنند. برخلاف کرم‌های پهن، نماتدها دارای سیستم گوارش لوله ای در هر دو انتها هستند. نماتدهای انگل گیاهی از جمله عوامل خسارت‌زا در کشاورزی هستند که در برخی محصولات خسارت جبران ناپذیری وارد میکنند. از نظر تاکسونومی همراه با حشرات و جانوران بدون مو و پوست طبقه بندی می شوند.
استفاده از روشهای کنترل زیستی، یکی از راههای کنترل نماتدهاست . نماتدها انواع مختلفی دارند و به محصولات مختلف حمله میکنند و برای مبارزه با آنها باید با توجه به شرایط ، روشهای مناسبی یاید در پیش گرفته شود.
نماتولوژی:
امروزه اهمیت نماتولوژی در گیاه پزشکی بر کسی پوشیده نیست اما در کل، نماتدها موجودات نسبتا ناشناخته ای هستند که هنوز اهمیت آنها آن چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است.
علم نماتدشناسی یا نماتولوژی، از جدیدترین شاخه های علوم بوده و بعد از مدت‌ها از علم مادری جانورشناسی جدا و مستقل شده است. نماتدها، متنوع ترین جانوران پرسلولی در کره زمین بوده و دوسوم از کل جمعیت جانوران را به خود اختصاص داده اند.
بخشی از نماتدها از مواد غذایی داخل سلول‌های گیاهی استفاده می‌نمایند و مطالعه این گروه از آنها که حدود ده درصد از کل گونه‌های نماتدهای شناخته شده را تشکیل میدهند، تحت عنوان نماتدشناسی گیاهی یا کشاورزی در دانشکده‌های کشاورزی صورت می‌پذیرد.
نشانه وجود نماتد در گیاه:
مهمترین نشانه وجود نماتد زوال تدریجی درخت است اما چون این زوال می‌تواند به واسطه سایر عوامل نیز ایجاد گردد بنابراین نمیتواند به طور قطعی مشخص کننده وجود نماتد در روی گیاه به عنوان یک آفت باشد. در ایجاد زوال سایز برگها و میوه‌ها کوچکتر شده، برگها زرد رنگ و یا رنگ پریده می‌شوند و ممکن است پیچ بخورند، سرخشکیدگی نیز می‌تواند اتفاق بیفتد. برای بررسی دقیق تر این آفت بایستی حتما ریشه‌ها باز و مشاهده شوند.
ریشه‌های آلوده به نماتد معمول ضخیم‌تر و تیره‌تر از ریشه‌های سالم هستند و با بررسی میکروسکوپی میتوان بدن متورم شده نماتدهای ماده و یا ماده ژلاتینی روی سطح ریشه را مشاهده کرد. ضمنان به دلیل همین ماده ژلاتینی معمولا در ریشه‌های آلوده خاک به سطح ریشه چسبیده و به راحتی تمیز نمی شوند.
میزان زوال درخت بستگی به فاکتورهای مختلفی دارد: سن درخت، رقم درخت، کیفیت خاک و تغذیه، میزان ویرولانس نماتد، جمعیت آن و حساسیت پایه درخت از جمله این موارد است.
درختانی که به نماتد آلوده می‌شوند معمولا نسبت به عوامل دیگر نظیر شوری، سرما، گرما، خشکی و سایر بیماری‌ها مقاومت کمتری دارند.
نهال مرکباتی که در خاکهای تقریبا آلوده به نماتد (با جمعیت کم) کاشته می‌شوند. تا چندین سال علامتی از بیماری از خود نشان ندهند: اما با توجه به مطلبی که قبلا گفته شد، چون نماتدها نرخ رشد تصاعدی دارند ممکن است این علائم در سال‌های چهارم تا پنجم بعد از کشت بروز پیدا کند.
1-بهترین روش استفاده از ارقام مقاوم است.
2- یخ آب زمستانه، کاشت زود هنگام و آفتابدهی خاک(سولاریزاسیون)
3- کنترل بیولوژیکی بابرخی از قارچ‌ها مثل Gliocladium و Paecilomyces و برخی باکتریها مثل Pasturia penetran
4- استفاده از نماتدکش هایی مثل فنامیفوس
نماتدهای خسارت زای مرکبات:
خسارت نماتدها به اندازه‌ای نیست که خطر زیادی برای درختان ایجاد نمایند اما دسته ای از نماتدهای متعلق به خانواده Tylenchulidea که به نماتدهای قلوه ای مشهور هستند می توانند خسارات بسیار سنگینی به این درختان وارد کنند.
نماتدهای مختلفی از گونه‌های مختلف می‌توانند به مرکبات حمله و از آنها تغذیه کنند. انواع گونه‌های خانواده Tylenchidea، خانواده Pratylenchidea مولد زخم، خانواده Meloidogynidea مولد گره ریشه و خانواده Longidoridea می توانند به روش های مختلف از ریشه مرکبات تغذیه و به آنها خسارت وارد نمایند.
نام علمی این آفت Tylenchulus semipenetrans می باشد. مهمترین آفت نماتدی مرکبات است و مبدا آن جنوب شرق آسیا است اما در تمامی نواحی دنیا گسترش یافته است. دلیل این انتشار گسترده، صادرات نهال های آلوده به سایر نقاط جهان و عدم رعایت قرنطینه بوده است. دامنه میزبانی این نماتد گسترده بوده و به درختان زیتون، انگور و خرمالو نیز حمله ور می شود.
مدیریت نماتدهای مرکبات
مهمترین راه پیشگیری از ورود نماتدهای مرکبات به باغات بهداشت زراعی آنهاست که یکی از روشهای کنترل زراعی است. رعایت بهداشت، روشی کاملاً اقتصادی است و باعث می شود تا برای مدت طولانی باغ، بارور و به دور از آفات و بیماری ها باشد.برای روش های زراعی موارد ذیل را می توان نام برد:
۱ -کاشت نهال مرکبات در زمین های فاقد آلودگی به نماتد
2- استفاده از نهال‌های گواهی شده فاقد نماتد
۳- جلوگیری از ورود آب های آلوده از باغات اطراف به زمین.
۴- پاکسازی ادوات کشاورزی مشترک با باغات دیگر قبل از ورود به باغ.
۵- کشت گیاهان زراعی قبل از تاسیس باغ مرکبات در زمینی که قبلاً باغ مرکبات بوده است به مدت حداقل ۳ سال.
۶- استفاده از پایه مقاوم به نماتد بدین صورت که معمولا پایه‌های نارنج سه برگی مقاومت خوبی به نماتد مرکبات و بیماری هایی مثل فایتوفترا دارند.
نماتدهای مولد سیست دو جنس Globoderaو Heterodera در گیاهان هستند. نماتدهای مولد سیست بیماریهای متنوع را بیشتردر مناطق گرم دنیا ایجاد میکند،
برخی دیگراز گونه ها به طیف وسیعی از میزبانهای گیاهی حمله میکنند و انتشار وسیع جهانی دارند. روی سیب زمینی، گوجه فرنگی و بادمجان سیست ایجاد میکند ولی روی سیب زمینی خسارت آن بیشتر است.
نماتد سیست غلات، نماتد سیست سویا، نماتد سیست توتون، نماتد سیست شبدر و نماتد سیست چغندر قند از این جمله می‌باشد. وجه تشخیص گیاهان آلوده به این نماتد، وجود سیست روی ریشه ها، افشان شدن ریشه ها و تولید ریشه های فرعی بسیارزیاد می‌باشد.
• نماتد گال دانه گندم
این نماتد اولین نماتد انگل گیاهی با نام علمی Angoina tritici است که در سال 1743 توسط Nidham انگلیسی شناخته شد و در سراسر جهان گسترش یافته است ولی خسارت آن در صورت رعایت اصول فنی و کنترلی ناچیز می‌باشد. نماتد گال دانه به گندم و چاودار و گاهی به جو حمله میکند. گلوم وگلومل ها در اثر نماتد پیچیده میشود و ساقه های آلوده کوتاه میشود و سطح برگها پیچیده و موجدار می‌گردد. در خوشه بجای تشکیل بذر گندم گالهای تیره و بسیار سختی که کوچکتر از گندم و کمی گرد نیز هستند تشکیل میشود. در هر گال هزاران لارو جوان سن دوم به صورت غیرفعال وجود دارد که در شرایط خشک ممکن است سالیان دراز باقی بماند و پس از جذب آب لاروهای سن دوم از گال خارج شده و بدون تغذیه شروع به حرکت در جستجوی میزبان میکند و درصورتیکه به میزبان برسند از آن بالا رفته و شروع به تغذیه از برگ و ساقه میکند (مرحله انگل خارجی) که در اثر این تغذیه برگ و ساقه پیچیده و موجدار میشود. پس از تشکیل گل آذین، نماتدها خود را به آنها رسانده و وارد گل شده و از طریق کلاله وارد تخمدان میشود و شروع به تغذیه میکند (مرحله انگلی داخلی) این نماتد با باکتری Clavibacter tritici همراه شده و بیماری خوشه صمغی را بوجود می‌آورد
کنترل نماتد گال دانه گندم:
– تناوب زراعی 1 تا 2 ساله با گیاهان غیر میزبا
– بوجاری بذر و استفاده از بذور عاری از گالهای نماتدی
– نماتد های مولد سیست Cyst Nematodes
-نماتد ساقه و پیاز Ditylenchus dipsaci
در ایران نماتد ساقه روی یونجه و اسپرس وجود دارد. این نماتد در شرایط آب و هوایی خنک فعالیت بیشتری دارد. از علایم اولیه حمله نماتد ساقه در یونجه تورم قاعده ساقه حوان است که در همین حال رنگ ساقه از بین می رود و روی آن برجستگی و فرورفتگی هایی دیده میشود.
گره های ساقه متورم و فاصله گره ها کم میشود و ساقه کوتوله می‌گردد. برگ های یونجه بعضاً سفید شده و چروکیده و بدشکل می‌شوند. این نماتد با علوفه برداشت شده مخلوط میشود و بنابراین در علوفه خشک یونجه آلوده و در یونجه های بذری هم وجود دارد.
نماتد ساقه و یونجه بصورت تخم ممکن است زمستانگذرانی کند ولی لارو سن چهارم یکی از مقاوم ترین مراحل دوره زندگی نماتد است که می‌تواند شرایط یخبندان و خشکی را تحمل کند. این نماتد توسط بذر یونجه و قطعات گیاهی آلوده به مناطق دور دست منتشر میشود.
کنترل
– از بین بردن گیاهان آلوده در مزرعه و معدوم کردن بقایای گیاهان آلوده
- قرار دادن بذور و پیازهای آلوده در آب 46 درجه به مدت 1 ساعت
- ضدعفونی بذور یونجه و پیاز خوراکی با متیل بروماید در دمای 24 درجه سانتیگراد و به مدت 24 ساعت
– قرار دادن پیازهای زینتی به مدت 4 ساعت در محلول 5/0 فرمالدئید یا فرمالین
– تناوب زراعی 2 تا 3 سال با اسفناج، هویج، سیب زمینی و کاهو، ذرت، حبوبات، گوجه فرنگی و چغندر
- به کاربردن بذر سالم و ارقام مقاوم
– ضدعفونی خاک مزرعه با متیل بروماید
نماتد مولد سیست چغندر قند Heterodera schachtii
درایران در بسیاری از مناطق مانند اصفهان، خراسان، فارس و آذربایجان خسارت شدید به چغندرقند وارد میکند.
این نماتد علاوه بر چغندرقند به اسفناج و خاجیان نیز حمله میکند ولی در چغندرقند مهم‌تر است و باعث کاهش حدود50-25 درصد محصول خصوصاً در مناطق گرم تر دنیا و در مناطقی که چقندر قند را دیر میکارند، می‌گردد.
در مزارع آلوده چغندرقند، توده های کوچک تا بزرگی از گیاهان پژمرده یا گیاهان مرده و یا گیاهان مسن کوتوله دیده میشود که تعداد ریشک های فرعی آنها افزایش یافته است.
در نماتد مولد سیست چغندر قند، تخم ها پس از تشکیل در بدن نماتد ماده که لیمویی شکل است باقی مانده و به خارج ریخته نمی شود که به آن سیست می گویند
روی ریشه اصلی یا غده چغندر قند، ریشک های فرعی و ظریف زیادی تشکیل میشود و سیست های سفید رنگ کوچک به اندازه سر سنجاق روی آنها دیده میشود که بعداً قهوه ای می‌شوند. در اثر تداوم کاشت چغندرقند در یک مزرعه آلودگی سریعاً گسترش می‌یابد. نماتد از طریق سیست های پر از تخم (حداکثر تا 12 سال) زمستانگذرانی میکند.
کنترل مولد سیست چغندرقند
– تناوب طولانی مدت 7 تا8 ساله ممکن است موثر باشد. گیاهانی مثل کلم، تربچه و شلغم در اثر این نماتد چندان خسارت نمی بینند ولی باعث افزایش جمعیت نماتد ها می‌شوند و در تناوب زراعی بهتر است از غلات و حبوبات و یونجه استفاده کرد.
– کاشت زود تر از موعد بطوری که گیاهان بتوانند در دمایی که نماتد ها کم و بیش غیر فعال هستند نیز موثر است.
– کنترل بیولوژیکی با دو قارچ Fusarium oxysporum و Acremonium strictum
نماتدها موجوداتی دوجنسی هستند و دارای افراد نر و ماده بوده و تولیدمثل از طریق جفت گیری انجام میشود و مانند حشرات به نظر می‌رسد، نماتدها فاقد دستگاه گردش خون و تنفس هستند و اکسیژن لازم برای تنفس خود را از طریق نفوذ به دیواره بدن بدست می‌آورند.
دوره زندگی نماتدها شامل یک مرحله تخم، 4 مرحله لاروی و یک مرحله بلوغ می‌باشد. هر نماتدی در طول زندگی خود 4 بار تغییر جلد انجام می‌دهد و معمولاً اولین تغییرجلد درداخل تخم انجام میشود.
نماتد به صورت لارو سن 2 از تخم خارج میشود. بطور کلی نماتدها موجودات هوازی هستند و برای فعالیت احتیاج به اکسیژن دارند ولی دستگاه های خاص برای تنفس ندارند.
نماتدهای انگل گیاهی بیشتر در خاک زندگی میکنند و ریشه و سایر اندام های زیر زمینی گیاه را مورد حمله قرار میدهند. ولی برخی مانند نماتد گال دانه گندم و نماتد ساقه یونجه و پیاز به اندام های هوایی گیاه نیز حمله میکنند. نمونه دیگر از سیست در سویا هم مشاهده شده است که عکس چرخه آن از کتاب اگریوس در ادامه آمده است.
گردآورنده: مهندس خطیب
