بیولوژیک
حشره کش
جونده کش
علف کش
قارچ کش
کنه کش
نماتد کش
سم‌پاش
استفاده از ترکیبات سمی شیمیایی، به منظور کنترل آفات گیاهی، کنترل شیمیایی نامیده می‌شود. با وجود این که استعمال ترکیبات سمی زیان‌های بسیاری (از قبیل آلوده کردن محیط زیست، به هم زدن تعادل طبیعی آن، ایجاد پدیده‌ی مقاومت در حشرات و به جا ماندن باقی‌مانده‌ی سموم در فرآورده‌های کشاورزی) به جا می‌گذارد، اما هر ساله هزاران تن از این مواد مصرف می‌گردد. امروزه استفاده از این ترکیبات در کشاورزی عامل اساسی و مهمی در کاهش خسارت آفات شناخته شده است و آخرین روش کنترل برای رسیدن به نتیجه‌ی نهایی محسوب می‌شود.
در گیاه‌پزشکی اصل بر این است که وقتی جمعیت آفات به حدی برسد که زیان اقتصادی به آن قابل توجیه باشد، سم‌پاشی ضرورت پیدا می‌کند و به صرف دیدن چند سوراخ روی برگ‌ها و یا کرمو بودن معدودی از میوه‌ها نباید به کنترل شیمیایی اقدام کرد باید دقیقاً مطمئن شد که نتایج حاصل از عملیات سم‌پاشی بر مخارج مربوط به خرید سموم، دست‌مزد کارگر، استهلاک ماشین‌آلات و عواقب نامطلوب سموم بر محیط زیست و سایر جانداران به طور چشم‌گیری افزایش یافته است.
ترکیب شیمیایی بنابر تعریف سمی که در کنترل آفات استعمال می‌شود (آفت‌کش)، تهیه می‌گردد و برای کنترل آفات مورد استفاده قرار می‌گیرد و به طور کلی باید دارای خصوصیات مطلوب زیر باشد:
- بر آفت مورد نظر، در حد کفایت تأثیرگذار باشد.
- برای گیاهان زراعی و باغی زیان‌آور نباشد و اثر گیاه‌سوزی نداشته باشد.
- برای انسان و دام کم‌خطر باشد و به طور کلی برای جانوران مفید حداقل تلفات را ایجاد کند.
- از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.
- اثر سریع و قاطع بر روی آفت داشته باشد.
- روی مواد خوراکی به جای نماند.
- کاربرد انتخابی داشته باشد.
با توجه به کاربرد زیاد سموم شیمیایی در امر مبارزه با آفات گیاهی اطلاعاتی در مورد مضرات، ویژگی‌های انواع سموم، اشکال مختلف و زمان مصرف سموم ارائه می‌گردد.
آشنایی با مضرات سموم شیمیایی:
خطر روی انسان: همه‌ی آفت‌کش‌ها تا حد معینی سمی هستند و اگر به عمد یا به اشتباه، به وسیله‌ی انسان خورده شوند یا به هنگام سم‌پاشی در اثر کم‌توجهی و بی‌دقتی با بدن کارگرِ سم‌پاش تماس پیدا کند یا به مقدار زیادی استنشاق شوند موجب بروز مسمومیت می‌گردند. این‌گونه مسمومیت‌ها برای انسان فوق‌العاده خطرناک و مرگ‌آفرین است. در صورتی که سم از راه دستگاه گوارش وارد شده باشد با علائم مسمومیت، از جمله اسهال، استفراغ، لرز، تشنج، تنگی نفس، نداشتن تعادل در حرکات و دل‌درد همراه خواهد بود و در موارد حاد مسموم تلف می‌شود.
در صورتی که سموم با پوست بدن تماس حاصل نمایند به سرعت جذب می‌شوند و ایجاد مسمومیت می‌کنند. این مسمومیت با علائمی همچون اختلالات بصری و تار شدن دید، اختلال در حلق، سرفه و التهاب پوست همراه است.
تنفس سموم مختلف نیز سبب تحریک شش‌ها و مجاری تنفسی می‌شود و سرفه‌ی دائمی به دنبال دارد. لذا، موقع سم‌پاشی باید از ماسک استفاده شود.
علائم دیگر مسمومیت عبارت‌اند از سرگیجه، احساس تنگی و فشردگی در سینه، ترشح زیاد بزاق، تعریق، پائین آمدن فشار خون، انقباض مردمک چشم، که گاهی به مرگ منجر می‌شوند.
خطر روی دام: از آنجایی که دام و انسان هر دو از پستانداران‌اند و خون‌گرم هستند، اثرات سوء آفت‌کش‌ها به روی دام، که با مزارع و باغ‌ها بسیار تماس دارند و معمولاً برای چرا به چنان جاهایی برده می‌شوند، شبیه اثرات سوء آنها به روی انسان است. معمولاً باقی‌مانده‌ی سم تا مدتی پس از سم‌پاشی روی سطح گیاه می‌ماند و این مدت در سموم مختلف متفاوت است. چنانچه در این مدت، دام از گیاه تغذیه نماید با علائمی همچون نفخ شدید، نداشتن تعادل و ضعف و بی‌تحرکی در دام همراه می‌شود که می‌تواند در حالت شدیدتر به سقط جنین و مرگ دام منجر گردد.
بنابراین در هنگام چرای دام در مزارع و باغ‌های سم‌پاشی شده باید دقت کامل به عمل آید. همچنین سم‌پاشی‌ها، مخصوصاً اگر بی‌رویه و مکرر باشند، روی جانوران خون‌سردی همچون ماهی‌ها نیز اثرات شدیدی دارند و به مرگ و میر ناگهانی و سریع آنها منجر می‌شوند. این تأثیرگذاری در نقاطی که آب زهکشی شده‌ی مزارع به رودخانه یا دریا می‌ریزند بیشتر دیده می‌شوند.
خطر روی گیاه: اگر سموم در غلظتی بالاتر از غلظت توصیه شده به کار روند، معمولاً موجب گیاه‌سوزی می‌گردند یعنی نوک برگ‌ها زرد و بافت مردگی در گیاه ایجاد می‌شود. در این حالت گیاه پژمرده و ضعیف می‌گردد. هرگاه سم‌پاشی به جای این که در صبح زود یا نزدیک غروب انجام شود به اشتباه سر ظهر صورت گیرد قطره‌های محلول سم روی گیاه در حضور نور خورشید حالت ذره‌بین پیدا می‌کنند و گیاه دچار گیاه‌سوزی می‌شود. در این حالت لکه‌های سوخته‌ی پراکنده در سطح برگ ظاهر می‌شوند.
خطر روی حشرات مفید: بسیاری از آفات دارای دشمنان طبیعی هستند که با تغذیه یا انگلی کردن آفات، جمعیت آنها را کنترل می‌کنند. در این حالت چنانچه سم‌پاشی علیه آفات بی‌رویه و مکرر باشد، علاوه بر کاهش جمعیت آفت، جمعیت حشرات مفید که دشمن طبیعی آفات محسوب می‌شوند نیز کاهش می‌یابند و در صورتی که در آینده، در آن مکان سم‌پاشی انجام نگیرد و آفتی در منطقه وجود داشته باشد به دلیل حضور نداشتن دشمن طبیعی آفت، جمعیت آفت ناگهان زیاد می‌شود و حالت طغیانی پیدا خواهد نمود.
علاوه بر این، حشرات مفیدی همچون زنبور عسل، مورچه و … در طبیعت وجود دارند که با سم‌پاشی جمعیت آنها کاسته می‌گردد؛ به ویژه این که برخی از سموم در کاهش جمعیت این حشرات مفید اثر بیشتری دارند.
هزینه‌ی بالای سم‌پاشی: خرید سم و سم‌پاش مناسب، استهلاک ماشین‌آلات سم‌پاشی و به ویژه دست‌مزد کارگران سم‌پاش، هزینه‌ی بالایی را رقم می‌زنند. گاهی با محاسبه‌ی این هزینه‌ها از اقدام به سم‌پاشی صرف‌نظر می‌شود. به ویژه این که برای کنترل شیمیایی برخی از آفات چندین مرحله سم‌پاشی لازم است. مثلاً برای کنترل مگس گیلاس سه تا پنج مرحله سم‌پاشی توصیه می‌شود. همانطور که توضیح داده شد، زمانی اقدام به سم‌پاشی کنید که خسارت آفت بیش از هزینه‌هایی باشد که برای مبارزه مصرف می‌شود.
آشنایی با نکات لازم قبل از انتخاب سموم:
قبل از انتخاب سم جهت سم‌پاشی به نکاتی که متخصصان گیاه‌پزشکی و سم‌شناسی در مورد هر سم بیان می‌کنند، توجه کنید. با انجام این توصیه‌ها -که برخی از آنها بر روی برچسب قوطی یا بشکه‌ی سموم نوشته شده است و برخی دیگر را باید قبل از انجام عملیات سم‌پاشی از کارشناسان مربوط پرسش نمایید- می‌توانید با کمترین هزینه بهترین نتیجه را از عملیات سم‌پاشی بگیرید و در عین حال، برای طبیعت و موجودات زنده‌ی آن کمترین مشکل را ایجاد نمایید. این توصیه‌ها عبارت‌اند از:
دوره‌ی کارنس، تاریخ برداشت محصول و خطر آن برای انسان:
دوره‌ی کارنس عبارت است از مدت زمانی که سم می‌تواند بعد از سم‌پاشی، سمیت خود را حفظ کند. این مدت در مورد سموم مختلف، متفاوت است. مثلاً مالاتیون دارای دوره‌ی کارنس یک هفته و متاسیستوکس دارای دوره‌ی کارنس سه هفته است. چنانچه در طول دوره‌ی کارنس از محصول استفاده شود، سمیت سم در استفاده کننده، اعم از انسان یا دام، ایجاد مسمویت خواهد کرد ولی پس از سپری شدن این مدت، سمیت سم از بین می‌رود و استفاده از گیاه یا محصول بلامانع خواهد بود. بنابراین قبل از سم‌پاشی، به دوره‌ی کارنس و زمان برداشت محصول و عرضه‌ی آن به بازار توجه کنید و از سمومی استفاده نمایید که دوره‌ی کارنس آنها قبل از برداشت محصول پایان می‌پذیرد. دوره‌ی کارنس سموم روی برچسب آنها درج شده است.
درجه‌ی سمیت سم (L.D.50 سم):
درجه‌ی سمیت سموم با شاخصی به نام L.D.50 بیان می‌شود که عبارت است از مقدار سم خالص بر حسب میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، که به مرگ حداقل ۵۰ درصد جانوران مورد آزمایش می‌انجامد.
هرچه عدد L.D.50 سمی کوچک‌تر باشد، درجه‌ی سمیت آن بیشتر خواهد شد. مانند نواکرون با L.D.50 = 20 mg/kg. برعکس، هر قدر این عدد بزرگ‌تر باشد، درجه‌ی سمیت کمتر خواهد بود، مثلاً مالاتیون با L.D.50 = 1500 mg/kg. بنابراین، بسته به نوع محصول و با توجه به توصیه‌ی کارشناسان گیاه‌پزشکی، سعی کنید از سموم با درجه سمیت کمتر یعنی L.D.50 بیشتر استفاده نمایید تا اثرات سوء سموم برای شما و سایر پستانداران محیط زندگی‌تان کمتر باشد. L.D.50 سموم روی برچسب آنها درج شده است.
اقتصادی بودن مصرف سم:
همانطور که می‌دانید، هنگامی می‌توانید مبادرت به عمل سم‌پاشی نمایید که سود ناشی از افزایش عملکرد محصول سم‌پاشی شده بیش از هزینه‌ی عملیات سم‌پاشی باشد، یعنی مجموع هزینه‌های خرید سم، سم‌پاشی، استهلاک دستگاه سم‌پاشی و هزینه‌ی کارگری جهت عملیات سم‌پاشی دقیقاً محاسبه گردد و اگر جمعیت آفت و خسارتی که به محصول وارد می‌کند از هزینه‌ی عملیات سم‌پاشی کمتر بود، این عملیات توصیه نمی‌شود. زیرا علاوه بر زیان‌های زیست‌محیطی مصرف سم، حشرات مفید که جمعیت آفت را به طور طبیعی کنترل می‌کنند، نیز از بین خواهد رفت.
قابلیت اختلاط سموم:
از نکات دیگری که روی برچسب سموم درج شده است داشتن یا نداشتن قابلیت اختلاط سم مورد نظر با سموم دیگر است در برخی موارد اختلاط دو یا چند سم با یکدیگر موجب می‌شودسم قوی‌تر و قدرت کُشندگی آن بیشتر شود. گاهی دو یا چند آفت یا عامل بیماری‌زای مختلف به صورت توأم به گیاه حمله می‌کنند و باید چندین سم به طور همزمان جهت مبارزه مورد استفاده قرار گیرد. در چنین مواردی لازم است دو یا چند سم با یکدیگر مخلوط گردند، آن‌گاه عملیات سم‌پاشی انجام شود. چنانچه این سموم قابلیت اختلاط داشته باشند می‌توان با انجام یک سم‌پاشی به چند هدف رسید، از جمله هزینه‌ی عملیات سم‌پاشی را در حد قابل ملاحظه‌ای کاهش داد. البته باید قابلیت اختلاط وجود داشته باشد وگرنه سموم با یکدیگر ترکیب می‌شوند و رسوب می‌نمایند و سمیت آنها کاهش می‌یابد یا از بین می‌رود که در این حالت باید از مخلوط کردن آنها پرهیز نمود. بنابراین قبل از سم‌پاشی، با بررسی برچسب سموم از امکان قابلیت اختلاط آنها با یکدیگر مطمئن شوید. گفتنی است می‌توان برخی از کودهای شیمیایی و کودهای مایع را که از طریق برگ قابلیت جذب دارند، نیز همراه با عملیات سم‌پاشی مورد استفاده قرار داد.
دوام در مقابل شرایط جوی برای مدت معین:
هر چه دوام سم در طبیعت بیشتر باشد فاصله‌ی سم‌پاشی‌ها بیشتر خواهد شد و کشاورز یا باغدار برای مدت بیشتری از مشکلاتی که آفات ایجاد می‌کنند آسوده خواهد شد. برخی از سموم به سبب داشتن ترکیب خاص یا درصد روغن بالا (سموم روغنی) بیشتر می‌توانند شرایط جوی مختلف را تحمل کنند و در طبیعت باقی بمانند. معمولاً از این سموم برای سم‌پاشی‌های زمستانه یا سم‌پاشی محصولاتی که جنبه‌ی خوراکی ندارند استفاده می‌شود. چون همانطور که سم در طبیعت برای مدت طولانی می‌ماند، روی گیاه یا محصول نیز باقی می‌ماند و در صورتی که آن گیاه توسط انسان یا حیوان مورد استفاده قرار گیرد ایجاد مسمومیت خواهد نمود. بنابراین قبل از سم‌پاشی، باید با توجه به نوع محصول، سمی مناسب را انتخاب نمود. برای این کار می‌توان از متخصصان گیاه‌پزشکی کمک گرفت. با افزودن روغن‌های مختلف مخصوصاً روغن ولک به محلول سم، مدت ماندگاری سم افزایش می‌یابد.
کمترین خسارت روی گیاه و سایر موجودات مفید:
بی‌توجهی به انتخاب صحیح نوع سم، غلظت، زمان و مصرف آن ممکن است خسارت سنگین و غیرقابل جبرانی روی گیاه، انسان، طبیعت و سایر موجودات داشته باشد. بنابراین هرگز خودسرانه اقدام به مصرف سم نکنید و فقط کارشناسان حفظ نباتات مجازند نوع، غلظت و زمان مصرف سموم دفع آفات را توصیه نمایند.
جلوگیری از ایجاد مقاومت در آفت:
اگر از یک سم خاص برای مدت طولانی علیه یک آفت خاص استفاده شود، به تدریج آن آفت با ایجاد تغییر در ساختمان بدن یا در شیوه‌ی زندگی خود با اثرات سوء سم مقابله می‌کند. همچنین در یک سم‌پاشی، معمولاً تعدادی از آفت مقاوم‌اند و نسل‌های بعدی آن آفات نیز طبعاً در برابر سم مورد نظر مقاوم خواهند بود. جهت رفع مشکل، می‌توان سم مورد استفاده را تعویض کرد و از سموم دیگر، که اثر سمیت متفاوتی دارند، استفاده نمود.
جلوگیری از ایجاد طعم و بوی نامطبوع در محصول:
برخی از سموم دارای طعم و بوی تند و نامطلوبی هستند و حتی اگر غلظت توصیه شده و دوره‌ی کارنس آنها رعایت شود باز هم مقداری طعم و بوی محصول را تغییر می‌دهند و احیاناً آن را بدطعم و بدبو می‌سازند.
آشنایی با انواع سموم از نظر طرز تأثیر روی آفات یا بر حسب میزان نفوذشان در گیاه:
سموم را از نظر طرز تأثیرشان روی آفات به گروه‌های تماسی، گوارشی و تنفسی تقسیم می‌نمایند که بسته به نوع آفت، باید در انتخاب آنها دقت نمود.
۱- سموم تماسی: این سموم، بر اثر تماس با سطح خارجی بدن حشرات، آنها را مسموم می‌کنند و از بین می‌برند، مانند مالاتیون و دیازینون.
۲- سموم گوارشی: این نوع سموم از راه دستگاه گوارش در حشرات تأثیر می‌گذارد و سبب مسمومیت و مرگ آنها می‌گردد. سموم گوارشی را در کنترل حشراتی مانند ملخ، آبدزدک و لاروهای برگ‌خوار که قطعات دهانی ساینده دارند، به کار می‌برند.
۳- سموم تنفسی: سمومی هستند که به سهولت در مجاورت هوا به صورت گاز در می‌آیند و از راه دستگاه تنفس وارد بدن آفت می‌شوند و آن را از بین می‌برند، مانند نفتالین فسفید آلومینیوم (قرص فستوکسین).
همچنین سموم بر حسب میزان نفوذشان در گیاه به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
۱- سموم سطحی: این سموم فقط در سطح اندام گیاه میزبان پخش می‌شوند و در بافت‌ها نفوذ نمی‌کنند، مانند مالاتیون. این سموم اغلب به صورت تماسی عمل می‌کنند و از طریق پوست حشره وارد بدن آن می‌شوند.
۲- سموم نفوذی: به سمومی اطلاق می‌گردند که در محل پاشیده شدن، به داخل بافت گیاه نفوذ می‌کنند، ولی وارد آوندها نمی‌شوند، مانند دیازینون. این سموم بیشتر به صورت گوارشی عمل می‌کنند و حشره‌ای را که قطعات دهانی جونده دارد، با خوردن قسمتی از گیاه سمی از بین می‌برد.
۳- سموم سیستمیک: به سمومی گفته می‌شود که پس از پاشیده شدن روی گیاه، وارد شیره‌ی نباتی می‌شوند و از طریق آن به سایر قسمت‌های گیاه نیز می‌رسند، مانند متاسیستوکس. این سموم بیشتر برای حشراتی که قطعات دهانی مکنده دارند و از شیره‌ی گیاه تغذیه می‌نمایند، استفاده می‌شود، مانند شته‌ها و شپشک‌ها.
آشنایی با انواع سموم از نظر ترکیبات:
از نظر نوع ترکیبات، سموم آفت‌کش را به چهار گروه سموم معدنی، گیاهی، روغن‌ها و سموم آلی تقسیم می‌کنند.
سموم معدنی:
این سموم را از معادن استخراج می‌کنند و بدون این که فناوری خاصی روی آنها صورت گیرد، جهت مبارزه با آفات استفاده می‌شوند. از این گروه می‌توان گوگرد و ترکیبات آن، همچنین فسفردوزنگ را نام برد. این ترکیبات اغلب از طریق تغذیه، ایجاد مسمویت می‌کنند. گوگرد از قدیمی‌ترین عناصر شیمیایی است که برای دفع آفات، مخصوصاً در دفع شپشک‌های نباتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین در زمان‌های گذشته، از پاشیدن گرد فسفودوزنگ با خرده‌ی برنج، برای مبارزه با آبدزدک استفاده می‌کردند. همچنین از فسفودوزنگ، که به مرگ موش مشهور است، جهت کنترل با موش‌ها استفاده می‌شد.
سموم گیاهی:
از مدت‌ها پیش استفاده از عصاره تنباکو برای دور کردن و کشتن آفات مرسوم بوده است. به طور کلی، سموم گیاهی از مواد گیاهی، شامل پیرترین، نیکوتین و … به دست می‌آیند. معروف‌ترین سموم این گروه امشی است که برای تهیه‌ی آن در کارخانجات سم‌سازی، عصاره‌ی به دست آمده از گل‌های پیرتر (نوعی بابونه گاوی) را با نفت مخلوط می‌نمایند. امشی برای انسان و سایر جانوران خون‌گرم در شرایط سم‌پاشی کم‌خطر است و در مبارزه با حشرات خانگی تأثیر مطلوبی دارد.
روغن‌ها:
برای مبارزه با آفات استفاده از روغن‌های معدنی نیز رایج است. به این منظور باید روغن‌ها را به صورت مخلوط در آب به کار برد. جهت اختلاط بهتر روغن‌ها در آب از صابون معمولی استفاده می‌شود. نفت که برای سم‌پاشی مرغ‌داری‌ها و دامداری‌ها آمیخته با سموم، مورد استفاده قرار می‌گیرد نمونه‌ای از روغن‌های معدنی است، همچنین پارافین مایع که برای ماندگاری بیشتر سموم بر روی گیاه به سموم شیمیایی اضافه می‌شود و معمولاً در سم‌پاشی‌های زمستانه علیه شپشک‌های نباتی، تخم کنه‌ها و حشرات مورد استفاده قرار می‌گیرد. طرز تأثیر روغن‌های معدنی بر روی حشرات، به این گونه است که این روغن‌ها، پس از شکسته شدن و تبخیر آب، به شکل ورقه‌های نازکی تمام بدن حشره را احاطه می‌کنند و با مسدود کردن منافذ تنفسی، باعث خفه شدن حشره می‌شوند. ضمناً مخلوط روغن‌ها با سموم موجب افزایش قدرت کشندگی ترکیب می‌گردد.
روغن‌ها دارای مزایایی از جمله اقتصادی بودن مصرف، کم خطر بودن برای انسان و عدم بروز مقاومت در حشرات و کنه‌ها می‌باشند.
سموم آلی:
به سمومی اطلاق می‌شود که در کارخانجات تولید سم از مواد شیمیایی آلی، به طور مصنوعی ساخته می‌شوند و نوع حشره‌کش آنها در چهار دسته به شرح زیرند:
الف) حشره‌کش‌های کلره:
این دسته از سموم در ساختمان شیمیایی خود دارای یک یا چند اتم کلر هستند. اثر سمی این ترکیبات مدت زیادی روی محصولات کشاورزی و در محیط زیست باقی می‌ماند. مصرف این سموم در مزارع و باغ‌هایی که محصول آنها زود برداشت می‌شود، باید با احتیاط بیشتری صورت گیرد.
از ویژگی این سموم دوام طولانی آنهاست. به طوری که روی گیاه و محصول به مدت طولانی می‌مانند و اگر به طریقی به بدن انسان یا دام وارد شوند در بافت‌های چربی بدن ذخیره می‌گردند و برای مدت زیادی باقی می‌مانند و در نهایت مسمومیت ایجاد می‌کنند. همین مسئله باعث شده است امروزه کاربرد بسیاری از سموم کلره، از جمله د.د.ت منسوخ گردد و تولید و استفاده از آنها ممنوع شود. همچنین قدرت حلالیت این سموم در آب بسیار اندک است.
ب) حشره‌کش‌های فسفره:
با کشف و پیدایش سموم فسفره در سال ۱۹۴۲ میلادی (بعد از کشف د.د.ت) فصل جدید در مبارزه با حشرات و کنه‌ها آغاز شد. در ساختمان شیمیایی این دسته از سموم حداقل یک اتم فسفر به کار رفته است.
از ویژگی‌های ترکیبات فسفره، آن است که فعالیت سلسله اعصاب حشرات را مختل می‌کنند و باعث فلج و مرگ آفات می‌شوند. سموم فسفره، مسمومیت‌های شدیدی را ایجاد می‌کنند، ولی برخلاف سموم کلره، در بافت‌های بدن ذخیره نمی‌شوند. به طور کلی، سموم فسفره پرخطرتر از سموم کلره‌اند ولی دوام آنها کم است و زود تجزیه می‌شوند. یکی از خواص سموم فسفره، مانند گروه قبلی، این است که هم از راه تماس، هم از راه گوارش و هم در اثر بخار شدن سم از طریق تنفس روی آفات اثر می‌کنند. مالاتیون یکی از حشره‌کش‌های فسفره‌ی تماسی است که با اثر قاطع حشره‌کشی و کنه‌کشی در اغلب محصولات، به خصوص در سبزیجات و برای مبارزه با اکثر آفات، مصرف می‌گردد. از دیگر حشره‌کش‌های فسفره‌ی تماسی می‌توان دیازینون را نام برد.
دسته‌ای دیگر از سموم فسفره، حشره‌کش‌های فسفره‌ی سیستمیک، همچون متاسیستوکس هستند که برای مبارزه با حشرات مکنده و کنه‌های نباتی به کار می‌روند. همچنین دیمتوات، که خاصیت حشره‌کشی و کنه‌کشی دارد و به صورت گوارشی و تماسی اثر می‌کند، نیز از سموم سیستمیک است.
پ) حشره‌کش‌های کارباماتی:
ساختمان این سموم بر اساس بنیان اسید کاربامیک است و از نظر نحوه‌ی تأثیر شبیه سموم فسفره‌اند. این سموم، در بدن به سرعت از بین می‌روند و از طریق ادرار دفع می‌شوند و در بافت‌های چربی نیز جمع نمی‌گردند. کاربامات‌ها، کم‌خطرتر از سموم فسفره‌اند.
ت) حشره‌کش‌های پیرتروئیدی:
این دسته از سموم، ساختمانی شبیه سم گیاهی پیرترین دارند، با قدرت کُشندگی شدید علیه حشرات و با سمیت اندک علیه پستانداران. از این دسته آمبوش و دسیس را می‌توان نام برد.
ترکیبات پیرتیروئیدها برای کنترل آفات پسته، پنبه، چغندر قند، نیشکر، سبزیجات، درختان میوه و همچنین حشرات خانگی و انباری توصیه می‌شود.
ترکیبات هورمونی و شبه‌هورمونی: ترکیباتی هستند که به عنوان عوامل برهم زننده رشد طبیعی حشره از جمله فواصل تعویض جلد لاروی کارایی دارد که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند. فرمول شیمیایی آنها به طریق مصنوعی ساخته شده است این ترکیبات به عنوان سموم شیمیایی به کار می‌روند.
آشنایی با اشکال مختلف سموم:
سموم به اشکال مختلف و بیشتر به صورت امولسیون، پودر وتابل، گرد سمی، گرانول، گاز سمی و طعمه‌ی مسموم به بازار عرضه می‌شوند.
امولسیون:
از دسته‌ی سموم محلول‌اند، به صورت مایع غلیظ و در یکی از حلال‌های روغنی به صورت امولسیون در می‌آیند: یعنی ماده‌ی سمی به صورت ذرات خیلی ریز در داخل مایع دیگر پراکنده می‌شود. این سموم قبل از انحلال با آب، بی‌رنگ هستند ولی به محض تماس با آب، شیری رنگ می‌شوند، مانند دیازینون.
پودر وتابل:
پودرهایی هستند که در آب حل نمی‌شوند، ولی ذرات ریز سم مدتی در آب معلق می‌ماند و به شکل دوغاب درمی‌آیند: یعنی این پودرها در آب قابل تعلیق‌اند، که اصطلاحاً این حالت مایع را سوسپانسیون گویند. نکته‌ای که هنگام کار با این سموم باید به آن توجه داشت این است که چنان چه بین زمان درست کردن محلول سم و زمان سم‌پاشی تأخیر بیفتد، ذرات ریز سم ته‌نشین خواهد شد. بنابراین باید قبل از سم‌پاشی مخلوط را مجدداً به هم زد.
گرد سمی:
گرد سمی یا پودر غیرقابل حل و تعلیق در آب ترکیبی است که بدون مخلوط کردن با آب، مستقیماً به وسیله‌ی گردپاش‌ها پاشیده می‌شود.
گرانول:
سمومی هستند که به صورت دانه‌های بسیار ریز و گِرد، با قطر حدود ۱ میلی‌متر ساخته شده‌اند. روی این دانه‌ها ماده‌ای شبیه خاک رس چسبیده است که وقتی در جای مرطوب قرار گیرد آب را جذب می‌کند و متورم می‌شود و پس از چند ساعت می‌ترکد و ماده‌ی سمی را به اطراف پخش می‌کند، مانند گرانول دیازینون.
گاز یا بخار:
به سمومی گفته می‌شود که پس از خروج از ظرف خود و قرار گرفتن در مجاورت هوا به حالت گاز درمی‌آیند. این سموم، به شکل قرص (قرص فستوکسین)، فشنگ (فشنگ لیندین)، خمیر (خمیر آنتی‌تارلو) یا به حالت مایع تحت فشار در داخل کپسول (کپسول متیل برومید) به بازار عرضه می‌شوند. به این سموم، سموم تصعیدی نیز گفته می‌شود.
طعمه‌های مسموم:
از اختلاط مواد غذایی با سموم مختلف، طعمه‌ی مسموم ایجاد می‌شود که برای از بین بردن آفات استفاده می‌گردد. طعمه‌ی مسموم گاهی توسط کشاورز یا باغدار درست می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد و در مواردی شرکت‌های تولید کننده‌ی سم آن را به صورت آماده وارد بازار می‌کنند. در این حالت برای هر نوع آفتی، طعمه‌ی مسموم خاصی تهیه می‌گردد، از قبیل خمیر زلیو یا طعمه‌ی تهیه شده از فسفردوزنگ جهت مبارزه با موش یا متالانجی علیه حلزون.
آشنایی با زمان مصرف سموم:
نکته‌ای که باید قبل از تهیه‌ی محلول سم و آغاز سم‌پاشی مورد توجه قرار گیرد، مشخص کردن زمان سم‌پاشی است. سم‌پاشی در زمان نامناسب، نه تنها موجب بهبود کیفیت و کمیت محصول نمی‌گردد، بلکه می‌تواند با از بین بردن دشمنان طبیعی آفت مورد نظر موجب طغیان آفت در زمانی دیگر گردد و یا آلودگی‌های زیست‌محیطی ایجاد نماید. بنابراین بهتر است قبل از آماده شدن برای سم‌پاشی، زمان مناسب مصرف سموم را مشخص کنید. به این منظور به دو نکته‌ی زیر توجمه نمائید:
الف) مرحله‌ی حساس آفت به سم:
هر آفتی در مرحله‌ای از زندگی خود نسبت به سموم حساس‌تر می‌شود و سم‌پاشی در این زمان بیشترین کارایی را خواهد داشت. بنابراین شناخت چرخه‌ی زندگی آفت و عادات رفتاری آن، جهت پیدا کردن بهترین زمان سم‌پاشی الزامی است. برای مثال با مطالعه‌ی چرخه‌ی زندگی کرم ساقه‌خوار برنج در می‌یابیم لاروهایی که تازه از تخم‌ها خارج شده‌اند، ابتدا تغذیه از برگ‌های برنج را آغاز می‌نمایند. پس از مدتی نحوه‌ی تغذیه‌ی آنها عوض می‌شود و با سوراخ کردن ساقه‌ی برنج وارد آن می‌شوند و در داخل آن شروع به تغذیه و رشد می‌نمایند. بنابراین بهترین زمان سم‌پاشی این آفت، بلافاصله پس از خروج لاروهای جوان از تخم و قبل از ورودشان به داخل ساقه است، زیرا پس از ورود لاروها به ساقه، دیگر سم اثر چندانی روی آنها نخواهد داشت.
ب) مناسب بودن وضعیت جوی:
هنگامی که اقدام به سم‌پاشی می‌کنید باید نسبت به نحوه‌ی زندگی آفت از یک طرف و وضعیت آب و هوایی منطقه از طرف دیگر آگاهی کامل داشته باشید، زیرا باید موقعی سم‌پاشی صورت گیرد که وضعیت آب و هوایی مناسب باشد؛ یعنی احتمال بارندگی، که موجب شست و شوی سم از سطح گیاه می‌گردد، وجود نداشته باشد. همچنین هوا زیاد سرد یا گرم نباشد، زیرا در دمای بالا یا پایین کارایی سم کاهش می‌یابد. دیگر این که باد نوزد چون باد و طوفان قطرات محلول سم را از سطح گیاه دور می‌کند، ضمن این که احتمال ورود سم به بدن کارگر سم‌پاش بیشتر می‌شود.
آشنایی با طرز تهیه محلول‌های سمی و انجام عمل کالیبراسیون:
برای تهیه‌ی محلول‌های سمی از سموم امولسیون، باید حجمی از سم را با استفاده از پیمانه‌های مدرج یا ظروف مناسب دیگر، با کمی آب مخلوط کنید و سپس تا رسیدن به غلظت توصیه شده روی بر چسب سم، آب اضافه نمایید.
برای تهیه‌ی محلول‌های سمی از پودر وتابل، باید مقدار لازم سم را با توجه به نسبت توصیه شده روی برچسب سموم با ترازو وزن نمایید و بعد از آن با مقداری آب خیس کنید، سپس بقیه‌ی آب لازم را اضافه نمایید تا مخلوط یکنواختی بدست آید.
برای سم‌پاشی درختان میوه، معمولاً از نسبت “در هزار” استفاده می‌شود. بدیهی است در استفاده از آب به میزان ۱۰ یا ۱۰۰ لیتر یا هر مقدار که باشد می‌توان با یک تناسب ساده مقدار سم مورد نیاز را محاسبه کرد. مثلاً اگر مقدار مصرف سم، ۲ در هزار توصیه شده باشد مقدار سمی که در یک ظرف ۲۰ لیتری باید ریخته شود به مقدار ۴۰ سی‌سی خواهد بود.
می‌توان از فرمول ساده‌ی زیر، نیز جهت یادگیری بهتر استفاده نمود:
مقدار سم مورد نیاز (گرم یا سی‌سی) = غلظت سم (نسبت در هزار) * حجم سم‌پاش مورد استفاده (لیتر)
مثلاً اگر غلظت سم توصیه شده ۲٫۵ در هزار و حجم سم‌پاش مورد استفاده ۱۰۰ لیتر باشد مقدار سم مورد نیاز مطابق فرمول ۲۵۰ گرم یا سی‌سی خواهد شد.
برای سم‌پاشی مزارع نسبت سم، برحسب لیتر یا کیلوگرم در هکتار، محاسبه می‌شود. مثلاً میزان سم مالاتیون در یک هکتار مزرعه‌ی یونجه، علیه آفت خرطومی (نوعی سوسک)، ۳ لیتر در هکتار تعیین شده است. مقدار آب لازم برای هر هکتار، بسته به نوع سم‌پاش، روش سم‌پاشی و ارتفاع گیاه، متفاوت است. جهت تعیین این میزان، قبل از سم‌پاشی مقدار مشخص و کوچکی از مزرعه (مثلاً ۱۰۰ مترمربع) معمولی را با آب، سم‌پاشی نمایید تا میزان آب لازم برای سم‌پاشی این مساحت کوچک به دست آید. سپس مقدار آب لازم برای ۱ هکتار را با یک تناسب ساده محاسبه نمایید. به این عمل اصطلاحاً کالیبراسیون می‌گویند. سپس مقدار سم توصیه شده برای هر هکتار را در میزان آب لازم برای سم‌پاشی ۱ هکتار مخلوط و سپس سم‌پاشی نمایید.
منبع: کتاب کنترل آفات و امراض – شاخه کاردانش گروه‌های تحصیلی امور زراعی-امور باغی رشته‌های کشاورزی – انتشارات سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش