گیاه زعفران

زعفران Saffron با نام علمی Crocus sativus از خانواده زنبقیان، گیاهی دائمی و علفی است که دارای ساقه زیرزمینی غدهای شکل به نام کُرم (بنه) است که به آن پیاز زعفران می گویند.
زعفران یکی از ادویه‌جات بسیارگران قیمت در جهان است، و قرن‌ها است که انسان از آن استفاده میکند. این ادویه‌ی خارق‌العاده، بومی جنوب اروپا است و امروز در بسیاری از کشورها، مانند فرانسه، اسپانیا، ایران، یونان، ترکیه، و ایالت کشمیر و هند کشت می‌شود.

اولین جایی که در ذهن برای کشت تداعی می شود، خراسان است که همواره پیشگام بوده است بعد از استان خراسان،کرمان، لرستان، فارس و … که در زمینه کشت طلای سرخ فعال شده‌اند.

مصریان،برای درمان بیماری‌های دستگاه گوارش از زعفران استفاده می‌کردند و در زمان روم باستان، به منظور التیام زخم و تسکین مشکلات دستگاه تنفسی فوقانی از این گیاه استفاده می‌شد. امروزه زعفران به عنوان یک عامل ضد التهابی و ضد سرطان شناخته می‌شود. استفاده‌های دیگر آن در طب سنتی عبارت است از درمان اسپاسم، تب، سرماخوردگی، برونشیت و بی‌خوابی.

گیاه زعفران دارای آفات و بیماری‌هایی است که ممکن است در طول ۷ سال زراعت زعفران به پیاز یا گیاه زعفران آسیب وارد کنند. نکته قابل توجه اینکه حتما هر ۱۰-۱۴روز یک‌بار به مزرعه زعفران سربزنید و به صورت تصادفی پیازها را خارج کرده و از نظر وجود آفت و بیماری بررسی کنید.

ترکیبات زعفران چیست؟

این گیاه با ارزش به دلیل وجود ترکیبات مختلف، مشهور شده است. امروزه میزان این ترکیبات از طریق آزمایش در آزمایشگاه سنجیده می‌شود. هر چقدردرصد این ترکیبات بیشتر باشد نشانه کیفیت بیشتر این ادویه فوق العاده است. چند نمونه از ترکیبات زعفران عبارتند از:
سافرانال عامل ایجاد عطر و بو در این گیاه است.
پیکروسین باعث ایجاد طعم فوق العاده زعفران است.
کروسین عامل ایجاد رنگ در زعفران است و عامل پیشگیری از سرطان نیز می باشد.
آب و هوای مناسب : زعفران گیاهی است که در مناطق خشک و نیمه گرمسیری رشد می کند ولی در مناطقی که آب و هوای معتدل و تابستان های خشک و زمستان های ملایم داشته باشد، رشد مطلوب‌تر و کیفیت بهتری دارد. در زمستان، این گیاه محدوده دمای ۱۵- درجه سانتی‌گراد تا ۴۰ درجه در تابستان را تحمل می‌کند.

خاک مناسب:

زعفران هرچند که در تمامی خاک‌ها اعم از سبک، شنی و یا رسی و سنگین قابل کشت هستند. ولی خاک نباید خیلی شنی یا رسی باشد.

انتخاب پیاز زعفران: پیاز مناسب برای کاشت باید به اندازه گردو و عاری از هرگونه بیماری یا آلودگی باشد. قبل از کاشت پیاز، بهتر است آن‌ها را ضدعفونی کنید. مزارع چهار و پنج ساله دارای بهترین پیازها هستند و زعفران این نوع پیازها کیفیت بسیار بالایی دارد. پیازهای ریز و کوچک‌تردر مزرعه تقویت شده و با آبیاری و مراقبت بیشتر رشد می‌کنند، سپس می‌توان آنها را به مزرعه مورد نظر انتقال داد.                                                                                                      

تراکم و عمق کاشت: بهتر است فاصله خطوط کشت ۲۵ سانتی متر باشد. عمق هر چاله باید ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر باشد تا از سرمای زمستان و گرمای تابستان در امان باشد. در هر چاله ۳-۵ پیاز قرار داده میشود. بیش از این مقدار هم امکان‌پذیر است اما اگر تعداد پیازهای کاشته شده در هر چاله بیشتر شود، دوره بهره‌برداری زعفران در طولانی مدت کاهش می‌یابد و بر میزان راندمان تولید در یکسال زراعی افزوده می‌شود.

فرآیند تولید زعفران:

این فرایند شامل سه مرحله کاشت، داشت و برداشت زعفران است که در ادامه هر یک از این مراحل بررسی خواهد شد:

مرحله کاشت سال اول انجام می شود و در سال‌های بعد فقط مراحل داشت و برداشت انجام می‌شود، پیاز زعفران پس از کاشت اولیه حدود ۱۰-۷ سال محصول می دهد.

زمان کاشت پیاز:

از عوامل مهم دیگری که بر ویژگی های رشد و عملکرد زعفران اثرگذار است تعیین تاریخ کشت مناسب است.

بهترین زمان کاشت زعفران اردیبهشت و خردادماه است و هرچه قدر هوا گرم شود، زمان کاشت به تأخیر بیفتدو پیاز زعفران دچار آسیب می‌شود.کشت می‌تواند با ماشین یا دست، به صورت کرتی یا ردیفی باشد. در مرحله خواب حقیقی؛ یعنی نیمه اردیبهشت تا اوایل تیرماه بهترین زمان برداشت پیاز و انتقال آنها به مزارع جدید است.
برخی مطالعات نشان داده که بهترین زمان کاشت و انتقال پیاز زعفران به مزارع جدید خرداد ماه است، ولی در خراسان،کشت زعفران غالباً در بازه زمانی اوایل مرداد ماه تا اوایل مهرماه انجام می‌شود. جابجایی پیازها در زمان نامناسب باعث لطمه به فرایند گل دهی و در نتیجه کم شدن محصول سال اول در مزارع زعفران می‌شود.
نکته مهم دیگر این است که پس از برداشت پیازها از زمین نباید به صورت طولانی مدت آنها را نگهداری نمود، زیرا رطوبت آن ها از دست خواهد رفت.

مرحله داشت:

زعفران گیاهی چندساله است و ۱۰-۷ سال متوالی محصول می‌دهد. گاهی تا ۱۵ سال نیز محصول خواهد داد. این مرحله بسیار مهم است و به عوامل زیادی بستگی دارد.در ادامه به آنها می‌پردازیم.
آبیاری: با توجه به اهمیت آبیاری در افزایش کمیت و کیفیت محصول و همچنین زمان آبیاری زعفران به وضعیت آب و هوایی منطقه بستگی دارد و از اوایل مهر تا اواسط آبان متغیر است. آبیاری اول (پس ازکاشت پیازها در زمین) بسیار مهم و حساس است چون باعث تحریک گیاه شده و گیاه را از خواب بیدار نموده و جوانه زنی آن شروع می شود.
آبیاری زود هنگام سبب رشد رویشی زودهنگام گیاه می‌شود و بالعکس آبیاری دیر هنگام باعث مواجه شدن گل‌ها با یخبندان زمستانه میشوند. مزارع زعفران در هرسال ۵ مرتبه آبیاری می شوند.
آبیاری اول اوایل مهرماه پس از کاشت زعفران، آبیاری دوم پس از برداشت گل های زعفران حدود ۴۰ روز پس از آبیاری اول، آبیاری سوم اوایل اسفند ماه و پس از کوددهی زمین، آبیاری چهارم اواخر اسفند و آبیاری پنجم در فروردین ماه صورت می گیرد.                                                                                             

حذف علف‌های هرز و وجین زمین : علف های هرز بر روی جذب آب، مواد غذایی و نور خورشید به گیاه زعفران اثر می‌گذارند که سبب کاهش محصول می‌شود. در مرحله استراحت تابستانی زعفران می‌توان با ابزارهای دستی و ماشینی وجین را انجام داد. ماشین آلات سنگین چون باعث از بین رفتن پیاز زعفران می‌شوند، بکار نمیروند.

وجین زمین زعفران حداقل ۴ بار انجام شود؛ وجین اول بعد از برداشت گل‌ها و بعد از آبیاری دوم، وجین دوم یک‌ماه بعد از وجین اول وقبل ازآبیاری سوم،

وجین سوم بعد از خشک شدن برگ‌های زرد شده زعفران در بهار و وجین چهارم هنگام استراحت و خواب گیاه صورت می‌گیرد.

مرحله برداشت

جداکردن کلاله از گل در مرحله برداشت است و عمرگل‌ها ۳ تا ۴روز است. اگر به موقع برداشت نشوند، پژمرده شده و ازبین می روند. اگر گل ها مدت زیادی در معرض هوای گرم، باد و نورخورشید قرارگیرد،کیفیت رنگ و عطر آن کم شده و از مرغوبیت زعفران کم می شود.

بهترین زمان چیدن گلها، صبح زود قبل از باز شدن گل، وقتی به صورت غنچه هستند،می باشد. دوره گل‌دهی زمین زعفران ۱۵ الی ۲۵ روز است و بیشترین گل‌دهی در روز هفتم تا دهم است.

کلاله زعفران باید بلافاصله از گلبرگ جدا شود چون گرده های زرد رنگ پرچم، روی کلاله ها قرار گرفته، جداسازی آن‌ها باعث آسیب دیدن کلاله ها شده و ارزش و بازارپسندی زعفران تجاری کاهش می یابد. در انتها خشک کردن کلاله با دستگاههای صنعتی و یا به صورت سنتی بر روی توری و درمعرض گرما و آفتاب انجام میگیرد.

در ادامه تعدادی از مهم ترین آفات و بیماری های زعفران را بررسی میکنیم.

– جوندگان (Rodentia)

جوندگانی شامل یک نوع خرگوش، یک نوع تشی و موش ها ایجاد خسارت میکنند.لازم به ذکر است موشها مهمترین جونده در زعفران هستند.

الف: خرگوش اروپایی (Lepus europaeus pall) از خانواده Leporidae و راسته جوندگان است. بعضی از افراد عقیده دارند که در ایران فقط یک گونه خرگوش به نام europaeus Lepus وجود دارد. در نواحی شمال، شمال غربی و غرب کشور خرگوش اروپایی وجود دارد.

شکل شناسی:

بدن باریک و پاها نسبتا بلند است و طول بدن آن ۵۵ تا ۶۸ سانتی متر و وزن آن ۴ تا ۵ کیلوگرم و تا هفت کیلوگرم می رسد. دم نسبتا دراز و گوش های درازی دارند. درسطح فوقانی دم آنها لکه تیره یا سیاه دیده می شود. رنگ پوست در فصل زمستان، درپهلوها و پاهای عقب سفیدتر می‌شود و در پشت حیوان، موهای مخلوط با موهای سفید میگردد.

این خرگوش در دشت ها، مزارع و باغات زندگی میکند و از گیاهان زیادی تغذیه میکند..خرگوش با زخمی نمودن پیازها و خوردن برگ های زعفران، خسارت وارد می کند.

کنترل:

برای کنترل خرگوش می‌توان از روش‌هایی مانند محصور کردن باغ و مزرعه وتله گذاشتن استفاده کرد. همچنین از طعمه مسموم مانند فسفر دوزنگ به نسبت ۵/۲درصد در بلغورگندم که به آن روغن زده باشند، یکی از راههای موثر در نابودی خرگوش است.

ب: تشی (Hystrix indica)

بزرگترین جونده ایران و ضمنا بزرگترین جونده حمله کننده به مزرعه زعفران، تشی است.دربیشتر مناطق ایران به استثنای آذربایجان غربی انتشاردارد.و معمولا درجنگل هایی که نزدیک آن آب است ویا در دره های رودخانه و در کوهستان ها زندگی می کند.

از خانواده Aystricidae  که دو زیرگونه H.leucura satunini  و H.keycyrabblanford  در ایران گزارش شده است که به آن جوجه تیغی و گربه تیغی می‌گویند.

شکل شناسی:

طول بدن تا ۸۰سانتی متر هم میرسد. ازمشخصه های مهم آن جثه بزرگ و وجود سیخ های بلند ونوک تیزروی بدن این حیوان می باشدکه رنگ آنها مخلوطی از قهوه ای تیره وروشن بوده و رنگ بدن ابلق بوده زیرا هریک از تیغ های بدن دارای دو رنگ سفید وخرمایی تیره است. جوجه تیغی از شروع تاریکی از لانه خارج شده و قبل از طلوع آفتاب به لانه برمی‌گردد.ممکن است نسل دوم وجود داشته باشد، ولی خیلی کم وبه ندرت خواهد بود.

نحوه خسارت:

این حیوان معمولا به بنه های زعفران حمله می کند و پس از ورود به داخل مزارع که ممکن است تا محل زندگی تشی فاصله قابل توجهی داشته باشد و کنترل تشی با طعمه مسموم نتیجه خوبی نمی دهد. استفاده از گاز کربنیک در داخل لانه نیز مقرون به صرفه نخواهد بود. بهترین طریقه که تا کنون به عمل آمده و نتیجه خوبی داده است.

ج: موش ها

 موش‌ها یکی از مهم‌ترین آفات زعفران محسوب می‌شوند. انواع موشهایی که در مزارع زعفران دیده شده اند. موش کور، موش دوپای کوهستانی، موش ورامین، موش خانگی وموش صحرایی اشاره می شود. در شمال غربی ایران و همچنین در اصفهان انتشار دارد. عمق لانه این حیوان ۲۵-۱۵سانتی متراست.             

موش‌کور (lutescens Thomas) از خانواده Cricetidae و راسته جوندگان است.

شکل شناسی:

جثه این حیوان نسبتا کوچک تا متوسط و طول بدن آن ۱۴-۱۱سانتی متر می باشد. دم آن خیلی کوتاه است. رنگ بدن تیره و قسمت فوقانی سرخاکستری تیره یا خرمایی رنگ است.

 موش ورامین:

از خانواده Muridae و راسته جوندگان است. بیشتردر بیشه‌زارهای آسیایی یافت می‌شود. لانه موش ورامین منشعب و دارای ۱۵-۵ سوراخ و عمق آن حدود ۲۵ سانتیمتراست و اندازه سر و بدن این حیوان ۲۰-۱۴سانتی متراست.

دم آن فلسی و فاقد مو بوده وطول آن ۳/۲ طول بدن آن است رنگ بدن آن خاکستری، قهوه ای روشن وتیره مایل به خرمایی است. این حیوان ریشه خواری و بنه خواری دارد.

کنترل: استفاده ازطعمه مسموم فسفر دوزنگ با علف یا گندم، به کار بردن کلرات، تله گذاری

کنه پیاز زعفران (bulb mite): 

یکی از آفات زعفران، کنه است که به پیاز آسیب می‌زند. ۵ نوع کنه آسیب‌زا وجود دارد؛ البته بیشترین نوع خسارات وارد شده از این آفت، مربوط به دو نوع است. کنه بنه زعفران و کنه قهوه‌ای گندم می‌باشد. بنه‌های آسیب‌دیده دارای لکه‌های سیاه یا پوسیدگی در خود می‌باشند و برگ‌های پیاز آسیب‌دیده زود خزان می کنند و کوچک‌تر و ظریف‌تر هستند، گل‌ها فاقد کلاله و یا دارای کلاله‌های ضعیفی هستند.

نحوه خسارت زایی:

این کنه به  قسمت زخم یا سالم پیاز زعفران حمله کرده و از آن تغذیه می‌کند و با ایجاد تونلی در پیاز به زاد و ولد در آن می‌پردازد. عوامل بیماریزای دیگر هم وارد گیاه شده و در نهایت موجب پوسیدگی و لهیدگی پیاز می‌شوند. علت ایجاد آن آبیاری و وجود رطوبت اطراف پیاز زعفران در تابستان می‌باشد.

کنه قهوه ای گندم:

این آفت از شیره‌ی برگ‌های زعفران استفاده کرده موجب ایجاد لکه‌های سفید و زردرنگ در برگ می‌شود. فعالیت کنه بر سه اصل رطوبت، دما و غذا استوار است. بنابراین علت اصلی رشد کنه دو عامل رطوبت و گرما در کنار یکدیگر است. به‌طوری‌که با کنترل این دو عامل می‌توان ضرر را تا حد زیادی کنترل کرد. به همین دلیل از آبیاری تابستانه پرهیز شود چراکه رطوبت و گرما را برای رشد کنه فراهم می‌کند.

روش‌های کنترل کنه به‌صورت زراعی:

علف‌ هرز یکی از عواملی است که باعث ماندگاری کنه است، پس انجام شخم عمیق باعث می‌شود که شرایط برای فعالیت آفت نامناسب گردد. اجرای تناوب زراعی بدین صورت که از گیاهانی که میزبان کنه نباشند به مدت سه سال استفاده نشود تا آفت کنترل شود.

مبارزه شیمیایی:

از ترکیب کنه کش برموپروپیلات(نئورون)، دیکوفول(کلتان) وکلوفنترین (آپولو) استفاده می‌شود. همچنین از کود گرانوله گوگرد به شکل سولفور هم می‌شود استفاده کرد. گوگرد هم خاک را اسیدی‌تر می کند و هم در کاهش ph موثر است و بسیاری از آفات از جمله کنه را نیز از بین می‌برد.

برای بهره‌مندی از فواید گوگرد باید قبل ازآبیاری اول گوگرد را به میزان ۳۰۰ کیلو در هر هکتار پخش کرده و با خاک مخلوط کنید. سپس اقدام به آبیاری کنید مصرف گوگرد همراه با تیوباسیلوس برای اکسید کردن گوگرد در خاک استفاده می‌شود.

پیشگیری از کنه:

برای پیشگیری از مبتلا شدن مزرعه به کنه، عمق کاشت بسته به بافت خاک حداقل ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر باشد. پیازها قبل از کاشت با کنه‌کش و قارچ‌کش ضدعفونی شود. از پیازهای سالم و بدون لک برای کاشت استفاده شود.

نکته‌ای که در کنترل کنه‌ها باید به آن توجه کرد این است که کنه از پیاز مادری به پیاز دختری منتقل نمی‌شود و تا زمانی که پیازهای مادری مبتلا به کنه، به طور کامل از بین نروند می‌توانند تقسیم شوند و پیاز دختری را به وجود اورند.

تریپس:

تریپس در پشت برگ‌های زعفران فعالیت دارد. پشت برگ دو شکاف طولی عمیق ایجاد میکند و از آن برای تخمک‌گذاری و فعالیت پوره و حشرات بالغ استفاده می‌کند. پوره‌ها و حشرات بالغ از شیره سلولی استفاده می‌کنند. این آفت ناقل عوامل بیماری‌زا و عوامل ویروسی در گیاهان مختلف می‌باشد.

علائم تریپس

علائم خسارت بر روی زعفران ایجاد لکه‌های زرد تا سفید بر روی برگ‌های زعفران می‌باشد در شدت خسارت نقاط رنگ‌پریده با پیوستن به یکدیگر لکه‌های رنگ‌پریده‌ای را ایجاد می‌کند.

برگ‌های آلوده عموماً زودتر خزان می‌کنند.

آفت تریپس به صورت غیر مستقیم در کاهش عملکرد سال آینده موثر است.

•    عمق کاشت ۲۰-۱۵ سانتی متر باشد.

•    از پیازهای سالم و فاقد لکه های تیره برای کاشت استفاده شود.

•    بهتر است که عمر بهره برداری از مزارع کم شود.

•    از انتقال بنه های زعفران مناطق آلوده به دیگر مزارع باید خودداری شود.

بیماری سیاهک زعفران: 

سیاهک زعفران یک بیماری قارچی است و عامل این بیماری قارچ (Fumago) است. این قارچ ابتدا برگ‌های گیاه را مورد حمله قرار می‌دهد و لکه‌های قهوه‌ای به صورت نقطه روی برگ پیدا می‌شود که به تدریج سیاه شده و سپس به سمت پیاز گیاه حرکت نموده و به تدریج کل گیاه را از بین می‌برد.

روش مبارزه با بیماری سیاهک زعفران:

•    جمع آوری برگ های آلوده و سوزاندن آنها

•    ضدعفونی پیازها قبل از کاشت با سموم مناسب   

بیماری قارچی رایزوکتونیا:

رایزوکتونیا یک بیماری قارچی است. این قارچ از سطح پیاز وارد آن شده و به تدریج ریشه گیاه پوسیده می شود، برگ ها زرد شده و لکه‌های کوچک و سفید روی پیازها ایجاد می‌شود. پیشرفت این بیماری باعث ایجاد کپک های بنفش و پوسیدگی داخلی و خارجی پیاز می گردد. 

پیشگیری از بیماری قارچی رایزوکتونیا: 

•    برداشتن لایه‌های غلاف محافظ پیاز زعفران

•    ضد عفونی بنه ها و قرار دادن آن ها در محلول پنج درصد سولفات مس به مدت چند دقیقه

•    خارج کردن پیازهای آلوده از زمین و نابود کردن آن‌ها

•    ضدعفونی زمین آلوده با سولفور دو کربن

•    تناوب زراعی زمین

بیماری زردی (کلروز برگ):

زرد شدن برگ ها می تواند علل مختلفی داشته باشد مانند نبودن عناصر غذایی، کمبود آهن و …

روش مبارزه با بیماری زردی :

•    کوددهی زمین با کودهای ازته، فسفات یا پتاسه

•    محلول‌پاشی مزرعه با محلول سولفات آهن و یا سایر کودهای حاوی عنصر آهن به نسبت ۱تا ۲ در هزار جهت درمان این بیماری فیزیو لوژیکی موثر بوده است.

پوسیدگی بنه:

پوسیدگی می تواند در قسمت های مختلف گیاه ایجاد شود. پیازهای زعفران پوسیده و بوته آن، کوچک‌تر از حد طبیعی هستند. علت ایجاد این بیماری می تواند به علت شرایط بیماری زا، وضعیت نامناسب خاک و آبیاری نامتعادل گیاه باشد.

بیماری ورم پیاز زعفران

این بیماری باعث متورم شدن سطح پیاز می‌شود و گیاه زعفران آلوده بسیار کوتاه میشود.  اگر درمان به موقع علیه این بیماری انجام شود جلوی گسترش عامل بیماری را خواهد گرفت.

راه درمان بیماری‌های قارچی زعفران چیست؟

فسفیت پتاسیم برای مبارزه با عوامل قارچی استفاده میشود. کود فسفیت پتاسیم مقدار زیادی از عناصر پر مصرف فسفر و پتاسیم را دارا میباشد. این ماده منجر به بهبود سیستم دفاعی گیاه زعفران شده است.

 تغذیه گیاهی و مصرف کود، ۴ رکن اساسی دارد.

۱- انتخاب کود مناسب، ۲-زمان مناسب برای مصرف کود، ۳-تعیین مقدار مناسب مورد نیاز ۴-نحوه مناسب مصرف کود برای جذب و کارایی بهتر

 زعفران در مراحل مختلف رشدی نیاز به کودهای مختلفی دارد که در هر مرحله باید بر اساس نیاز گیاه، کود مناسب استفاده شود. در این مسیر، یک برنامه غذایی خوب تاثیر زیادی در افزایش عملکردخواهد داشت.

زمان مناسب آبیاری اول زعفران، استفاده تلفیقی از کود زیستی و کود شیمیایی و استفاده از برنامه غذایی برای کوددهی زعفران، راهکارهای کلیدی در افزایش عملکرد گیاه زعفران در این سال‌هاست.

با توجه به جدول زیر، سمومی که برای کنترل علفهای هرز به کارمیروند، مورد بحث قرار می گیرند. ضمنا بیماری ها نسبت به علف های هرز و حشرات کمترین نقش را در کاهش عملکرد زعفران دارند. 

گردآورنده: مهندس خطیب